Lekcje biblioteczne

Czy to oznacza, że ktoś podróżuje na przyrządzie do mierzenia niczym na miotle? Linijka to jednokonny, lekki czterokołowy pojazd. Skąd wzięła się nazwa? Od siedziska: długiego, wąskiego, przypominającego linijkę. Mężczyźni jeździli nią okrakiem, kobiety bokiem. Służyła do krótkich przejażdżek, była bardzo popularna w XIX w. „- Jeszcześ tak, braciszku, nie jeździł na tym padole. Zobaczysz! Kasztan do linijki! Piorunowymi skokami i nagłymi ruchy Jędrek wytoczył z sąsiedniej wozowni linijkę, wózek na wysokich kołach, z wąskim siedzeniem podłużnym, który przypominał swym kształtem chudego pająka. Wnet lśniąca uprząż narzucona została na Kasztana i sam ten wspaniały koń znalazł się między dwoma drążkami zaprzęgu.” Stefan Żeromski "Przedwiośnie"

Czcijmy książki! Nie chodzi tu jednak o szacunek, chodź książkom z pewnością szacunek się należy! „Przedmowa ku temu, co ma czyść te księgi (…)”, „Kto chce wyrozumieć tę rozprawę, musi przeczyść pierwszą” – pisał Mikołaj Rej. Nie oznacza to wcale czyszczenia zakurzonych ksiąg z domowej biblioteczki. Jeśli zacytujemy zalecenia tłumacza Krescencjusza: „aby starszy pasterz pisać i czyść umiał” – stanie się jasne, że chodzi o czytanie. Aleksander Brueckner podaje, że zamiast słowem czyść od XVI w. zaczęliśmy się posługiwać słowem czytać. Jak wskazuje Krystyna Długosz-Kurczabowa, wyraz czytać związany był z kultem religijnym, badaczka podkreśla jego szerokie znaczenie: ‘uważać’, ‘spostrzegać’, ‘rozpoznawać znaki’, ‘zbierać znaki, litery’, ‘liczyć’, ‘rozumieć’, ‘wiedzieć’ oraz poświadczone znaczenie ‘czcić’. Czytać oznaczało nie tylko ‘składać znaki’, lecz także je rozumieć. Spośród staropolskich form: czytać, czyść, czcić, czytawać, czytywać przetrwały pierwsza i ostatnia. Jak dawniej odmieniano to słowo? Ja cztę, ty czciesz, on czcie, my czciemy, wy czciecie, oni cztą. W XVI w. o czytelniku i czytelniczce powiedzielibyśmy czciciel i czcicielka, natomiast czczyca to nuda. A – jak pisała Małgorzata Strzałkowska – na czczycę, najlepsze jest czcienie!

To wcale nie ironia – nawet w odniesieniu do pracy! Zabawa jeszcze do XVI w. oznaczała jakiekolwiek zajęcie, obowiązek, zatrudnienie, niekoniecznie przyjemne czy rozrywkowe. Od XVIII w. – czynności bawiące, cieszące kogoś. Od tego znaczenia zabawką zaczęto nazywać przedmiot służący do zabawy. Jak podaje Krystyna Długosz-Kurczabowa, w tekście z XVI w. napisano: „Aby się nie nalazł nikt w państwie próżnujący, tak chłop jako szlachcić, lecz zabawę mający”.

Czy to mały świntuch lub brudasek? Dziś tak, jednak znaczenie tego wyrazu zostało przeniesione z przedmiotu na osobę. Słowo to pochodzi od dawnego niemieckiego czasownika flaien ‘myć’ oraz rzeczownika Tuch ‘płótno, chustka’. Jak podaje Wiesław Morawski w „Słowniku języka polskiego XVII I XVIII wieku” flejtuszek to ‘niewielki zwitek materiału służący do zatykania ran, opatrunek, tampon’. Jeszcze w XVIII-wiecznym „Medyku domowym” pisano: „Zmięszawszy na maść, wtedy maści mocz fleytuszki tylko tak wielkie, ktoreby sam polip okryły”. Do tej samej rodziny wyrazów należy także flejtuch, pojawiający się już w trzech różnych kontekstach. W „Vademecum medicum” występuje w takim samym znaczeniu jak wyżej: „Zmoczywszy w tym bálsamie chusteczkę niekrochmaloną álbo fleytuch, przyłoż ná ranę”. Kolejne znaczenie tego słowa to ‘kłak do przybijania naboju w strzelbie i do czyszczenia strzelby’: „Prosiłem szwagra aby mi dał iakich kart do flinty na fleituchy” – zapisano w „Aktach sądu kryminalnego kresu muszyńskiego”. Co ciekawe, flejtuch występował także w metaforycznym znaczeniu, jako ‘czarny plasterek, przylepiany do twarzy przez kobiety w celu zwiększenia atrakcyjności wyglądu, muszka’. Ów wyraz pojawia się w tym znaczeniu m.in. u Wacława Potockiego we „Fraszkach” z XVII w.: „Jeśli cię rzadkie zębów błękitnych szeregi Albo po ospowatej twarzy cieszą piegi, Kędy na zupnej maści lepione flejtuchy Jak żywe wyrażają owe wielkie muchy?”.